Представляем вашему вниманию перевод газетной статьи Назипы Кулжановой, первой казахской женщины-журналистки, педагогини и феминистки. Ее жизнь, когда она не только получила образование, но и смогла противостоять браку, которого она не желала, стала примером для многих казахских женщин. Этот текст в переводе с казахского на русский, выполненный Гульзадой Сержан, – послание Назипы ко всем нам сегодня.

“Жалпы әйел мейрамы”

Бұдан 13 жыл бұрын 1910 жылы Копенгаген деген шаhарда адамшылық теңдігіне жетуді мақсат қылып жиылған “елдер жаңаша 8 Наурыз ескіше 23 ақпан жер жүзінің еңбекшіл әйелдерінің мейрам күні болып саналсын деп қаулы жасаған. Ол қаулыны жасағандағы мақсаты 8 Наурыз “әйел күні” деп, жыл сайын 8 Наурыз күні жер жүзінің саңылаулы, теңдік іздеген, кемшіліктен шығамыз деген әйелдері ұрандасып, теңдік жолында алғандарын есептеп, қатарын түзеп, алдағы жылда тілек қылып қолға алатын мұң-мұқтаждарын естеріне түсіріп, жаңаланған жігермен ұлы мақсатқа ұмтыла беру еді…

Біздің қазақ әйелінің де төбесінен нұр жауғандай болып, еркіндік, теңдік дәулеті мейлінше беріліп отыр. Бірақ, оларға бұл дәулетке ие болып, пайдасын, рақатын көруге қараңғылық, надандығы зор бөгеу болып отыр. Олар әлі әйел табының ұлы мейрамын да білмейді. Оны айт есебінде құрметтеп, күллі еңбекшіл кедей таптарының ұлы тілектеріне қосылып, қуанысуды білмей келеді.

Осы секілді дәулетке ие бола алмай, төңірегінде, дүние жүзінде болып жатқан жақсылық-жамандықты, шаттықты, қайғыны көре алмайтын осындай соқыр мақлұқ болды. Надандық, оқымағандық, өнерсіздіктен болып отыр. Бұған ешкімнің дауы жоқ, қандай надан болса да, осы күні сол қазақ әйелі осының рас екенін өзі де біліп отыр.

Олай болса, қазақ әйелі де мына әйелдердің ірі мейрамын біздің де мейрамымыз деп танып, жыл сайын айтатындай, құрметтеп қарсы алып, жалпы әйелге бірдей, асса, жалпы еңбекшіл таптарға бірдей, намысқа қосылып, солармен бір тілекте болуы керек….

Жасымда ғылым бар деп ескермедім,

Пайдасын көре тұра тексермедім,

Ер жеткен соң түспеді уысыма,

Қолымды мезгілінен кеш сермедім, –

деп кешегі төңкерістен бұрынырақ өткен, қазақтан шыққан данышпанымыз Абай жаратылысында қанша жүйрік, дана болғанымен, оқымағандықтан көрген кемшілігін өзі сезіп, қайғырып, елдегі көп наданға үлгі үшін айтып отыр.

… оқымаған жүреді қараңғыны қармалап,

Оқысаңыз, балалар, шамнан шырақ жағылар.

Тілегенің алдыңнан іздемей-ақ табылар, –

деп Абайдан бұрынырақ өткен Ыбырай Алтынсарин жазады балаларға арнап шығарған кітабында.

Өз заманында бұ да қазақ баласын надандық қамалынан қалай шығарамыз деп көп ойланып, қайғырғанның біреуі еді. “Білегі жуан бірді жығады, білімі толық мыңды жығады” деп бұлардан ертедегі жай қазақ қарияларымыз айтып кеткен. Бұлар оқудың иісін білмеген кезде даналық пен білім деген бір азбайтын, тозбайтын асыл қуатттың барлығын сезіп, іздесін, алсын деп, кейнгіге нақыл қылып айтып кеткен. Сол білімді әперетін жол – оқу. Басқадан гөрі біздің қазақ баласына оқу артықша керек.

Қазақтың әйелі қараңғыны қармалап, адамшылық сипатынан айырылып жүрген күң екені айтылып келеді, бұған еш дауы жоқ. Онымен біздің ерлеріміздің де жарқырап, аспандап кеткен еш нәрсесі жоқ.

Жасымыз-кәріміз – бәріміз де алдымыздағы қамданып, ынтық қылған оқу-өнерге жол ашып, сусап келе жатқан жолаушыдай бар ынтығымызды, бар қалаған адамшылық сезімімізді, бар қуатымызды сала ұмтылуымыз керек.

Жаратылыс – дүниені ұстап тұрған, билеп тұрған құдайы. Адам, адамның ақылы, ұжданы, неше түрлі құлпырған құбылмалы тіршілігі. Әр адамның дүниеге, осы тіршілікке өзінше керек, соған жамау, тығын болғандай пайдалы жері бар,  соны әрбір әйел де, еркек те білуі тиіс, оны білсе – оқу керек.

Сен де бір кірпіш дүниеге,

Тетігін тап та, бар қалан, –

деп Абай айтқан. Менің бұл сөзді бөліп, әйелге арнап, айел мейрамының күніне байланыстырып отырғанымның себебі де осы. Кең дүниенің кетігіне мен де барып қаланам деген мақсатында – әйелдің ұлы мағыналы қасиетті, абыройлы қызметі. Ана болу hәм еркектен әйел жаратылыста айырылатын жері де осы, бұл дәулетін көгертіп, гүлдендіре білсе, тең болуы былай тұрсын, дүниенің кетігінде әйелдің керектігі бәрінен басымырақ болар.

Бәрінен әйел болу, бала өсіру осы секілді қасиетті, ауыр hәм ұлы міндет екендігін әйел өзі түсінуі керек hәм бұл міндетті толық атқаруға талаптануы керек. Бұрынғы оқудың ұшқыны жоқ заманда-ақ жақсы азамат, ер, алып жақсы анадан туатынын “алып анадан” деп аталарымыз айтып кеткен.

Бір ұлттың, бір мемлекеттің күшті, өнерлі, тәртіпті болуына сол мемлекеттің әйелдері өнерлі, тәрбиелі, күшті hәм құлықты болуы керек. Мұндай жаны тәніне сай келген, адамшылық дәрежесін биік тұтқан, аналық міндетін толық түсініп, толық атқара білу үшін, әйел оқуы керек, өнер кәсібінің қандай түрі болса да жиіркенбей үйренуі керек.

Аналық дәрежесінде жеткенше әйел бала ер баламен қатар, айырылмай, бірдей тәрбиеленуі керек.

Кеңес үкіметінің қазіргі жасап отырған мектептерінің мақсаты бала дүниеге көзін ашған соң-ақ әйел-еркек деген айырма болмай, бір мектепте бір қалыппен тәрбие алып, ер жетіп, жасы 17-18-ге келген соң, толық азамат болып, тұрмыс майданына шыға келгенде, жан қуаты тән тумасындай болып, сол дүниенің тіршілігінде мұқалмай, саспай, өзінің керекті орнын тауып қаланатын болсын деген…

Күллі жер жүзінің әйел тобы болып 8 Наурыз күні ұрандасып, тілек тілеп жатқанда, біздің қазақ әйелі бұл күннің не екенін сезіп, адамзат дүниесінің кемтігін толтырғанда керекті екенін өзінің қазіргі тіршілігіне үйлесетін жерінен ұстап түсініп, жалпы әйел дүбірінде елең етіп қалса екен деген.

Қазақ әйелінің қазіргі тіршілігінің ең күшті тілегі – ана болып, бала өсіре білуі hәм қазақ ел шаруасында мағыналы болу. Бұл міндеттерге жеткізетін тура жол – оқу, өнер, кәсіп.

Сондықтан қазақ әйеліне айтқаным – 8 Наурыз мейрамын өз күніміз, өз мейрамымыз деп санап, алты алаштың әйелі үлкен-кіші, ұл-қызымыз бар қуат-күшіміз, жігер-намысымыз оқу, оқыту жолына деген ұранды іркілмей, батыл тастауларың керек, hәм осы ұранға бір келсеңдер, шын бостандық, шын адамшылық теңдігіне жететіндігіне кәміл сенулерің керек. Әйел теңдігіне қарасатұғын ел мекемелерінің қазақ әйелі тұсындағы ұраны осы оқу, өнер, кәсіп болуы керек…

Елді сәулелендіру мекемелерінің жолында жасаған шараларының бәрінде әйелдердің оқуы керек.

Надан адам – жарым адам. Елдің анасы – әйел. Жарым әйел бүтін адам жасай алмайды. Елді қатарға кіргізетін білімді, өнерлі, еркін әйел.

Нәзипа Құлжанова

“Қызыл Қазақстан”, 1923, N 15

Всеобщий женский праздник

Тринадцать лет назад в 1910 году в Копенгагене женщины, собравшиеся с целью достижения равных прав, приняли постановление, которое гласило, что “отныне 8 марта, по старому 23 апреля, является днем празднования трудящихся женщин всего мира”. Целью принятия такого постановления было сделать 8 марта женским днем, тем самым ежегодно 8 марта женщины, ищущие равенство и борющиеся с дискриминацией, вышли с лозунгами. Они учитывали свои достижения на пути к равенству в прошлом и осмысливали свои потребности в будущем – женщины стремились с воодушевлением к великим целям…

Нашим казахским женщинам вволю дается свобода, равенство как свет, идущий сверху. Но мрак, невежество является огромным препятствием для того, чтобы овладеть, пользоваться и насладиться этим огромным богатством. Женщины даже не знают об этом великом празднике женского класса. Не знают, что нужно отметить этот день почитая как “айт”, присоединяясь к великим пожеланиям и радуясь со всем бедным рабочим классом.

Вот такие незрячие невежды, не осознающие ни радости, ни горя, ни хорошего, ни плохого происходящего вокруг и во всем мире. Неосознающие от невежества, необразованности и безыскусности. Никто не может это оспорить, какой бы невежественной ни была казахская женщина сегодня она сама знает, что все это – правда. Ей нужно принять значимый женский праздник как личный, встретить с почетом, присоединиться к пожеланиям всех женщин и всего рабочего класса…

“Бестолково учась, я жизнь прозевал / Спохватился, да поздно. Вот он, привал!” – писал живший до революции мудрец Абай, который осознавал и чувствовал свой недостаток и, будучи пытливым от природы, печалился и говорил это в назидание, наблюдая вокруг себя столько невежества.

“… невежда ходит, хватая темноту / Если читать, дети, включится свет / Желание свое найдете не поискав”, – писал Ыбырай Алтынсарин в своей детской книжке до Абая.

Он был одним из тех, кто много думал и печалился, пытаясь вытащить из темноты казахских детей в свое время. Еще раньше простые казахские мудрецы говорили: “Сильный одолеет одного, образованный одолеет тысячи”. Они даже если не знали всего блага образования, но чувствовали мудрость и оставили свои назидания последующим, чтобы они искали и черпали нескончаемую и вечную благородную энергию. Знание достигается через чтение. Казахским детям больше, чем кому-либо другому необходимо получить образование.

Бесспорно, много говорится о том, что казахская женщина – рабыня, двигающаяся наощупь в темноте. Но это совершенно не означает, что мужчины преуспели и добились высот.

Стар и млад – все мы должны стремиться, прикладывая всю силу и энергию к знанию и искусству как жаждущий путник со всеми свойственными человеческими желаниями и чувствами.

Естество – бог держащий, и оно управляет этим миром. Человек, разум человека, совесть, разного рода меняющаяся деятельность.

“Жаратылыс – дүниені ұстап тұрған, билеп тұрған құдайы. Адам, адамның ақылы, ұжданы, неше түрлі құлпырған құбылмалы тіршілігі”. Каждый человек_чица необходим_а этому миру, этой жизни по-своему, он_а дополняет, полезен_а и это должна_ен знать каждая женщина и каждый мужчина, нужно учиться.

“Надежным лишь кирпичом / В стену строящуюся ложись”, –  говорил Абай.

Я поэтому выделила и связала эти слова для женщин в день празднования женского дня. В этом широком мире с целью найти свое место – великая священная и достойная обязанность женщины. Путь женщины расходится с путем мужчины, когда она становится матерью. Если уметь обогащать и развивать свое благосостояние, что не только обеспечит равенство, тогда даже, возможно, необходимость женщины в этом мире превосходит все остальное. Прежде всего женщина сама должна понимать, какая священная и тяжелая обязанность растить ребенка, она должна стремиться сама выполнить эту обязанность. В прежние годы отцы без образования говорили, что хорошего гражданина, мужа рожала “алып ана” – “мощная мать”.

Чтобы нация и страна была сильной, искусной, дисциплинированной у этой страны женщины тоже должны быть искусными, дисциплинированными, сильными и нравственными. Когда у женщины душа в гармонии с телом, когда она понимает свои материнские обязанности полностью, женщина должна учиться, она должна овладевать любой квалификацией без отвращения.  До достижения материнства девочки должны воспитываться наравне с мальчиками без разделения, одинаково. Советская власть сейчас не разделяет мужчин и женщин с их рождения, чтобы они получили одинаковое образование, росли вместе до достижения 17-18 лет, до становления полноценным_ой гражданином_кой, чтобы духовное состояние и тело были готовы к нахождению своего места без утомлений и суеты, когда он_а выйдет на поле битвы труда.

Когда женщины выходят с лозунгами 8 марта, они выражают свое желание. Хотелось бы, чтобы наши казахские женщины почувствовали, что означает сей день, осознавали, как они могут восполнить несовершенство этого мира, почувствовали свою необходимость и встрепетнулись, услышав стук копыт всеобщего женского движения.

Сейчас у казахской женщины самое сильное желание – быть матерью, растить детей  и быть значимой в народном хозяйстве. К этим обязанностям приведет прямой путь через образование, искусство, профессия.

Поэтому я скажу казахской женщине: давайте считать праздник 8 марта нашим днем, нашим праздником. Взрослые и молодые женщины шести алаша, тратить все наши силы и энергии, честь и достоинство на образование, не запинаясь смело выдвинуть лозунг – получить образование, следовать призыву и поверить, что следуя такому призыву достигнете настоящей свободы, настоящего человеческого равенства. Лозунгом народных учреждений, которые работают над равенством женщин, должно быть “Образование, искусство, профессия для казахских женщин”.

В всех мероприятиях учреждений, направленных для развития страны, должны обучаться женщины. Невежественный человек – неполноценный человек. Женщина – мать страны. Неполноценная женщина не сможет сделать полноценного человека.

Образованная, вовлеченная в искусство, свободная женщина сможет продвинуть страну.

Нәзипа Құлжанова

Журнал “Қызыл Қазақстан”, 1923, N 15″

Иллюстрация к тексту – Ана Мори